Φιλόλογος – Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας Α.Π.Θ.
Το πνευματικό και πολιτιστικό κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού εκδηλώθηκε κατά τον 18ο και 19ο αιώνα με την βελτίωση του οικονομικού επιπέδου των Ελλήνων της διασποράς, των εμπόρων, των καραβοκυραίων και άλλων κοινωνικών ομάδων και την διάδοση της παιδείας τόσο από τους λόγιους όσο και από τους Φαναριώτες ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας.
Τον δρόμο προς τον Ελληνικό Διαφωτισμό άνοιξε ο καλόγερος και εθνομάρτυρας Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 – 1779) Με τις μεγάλες του περιοδείες μεταξύ του 1759-1779 στη Θράκη, στη Δυτική Στερεά, στην Μακεδονία, στην Ήπειρο και στα Επτάνησα διέδωσε το κήρυγμα του Ευαγγελίου για τον φωτισμό του Γένους με σκοπό την ίδρυση σχολείων. Ο ίδιος δίδασκε την ομόνοια και την συμπαράσταση μεταξύ των χριστιανών. Με τις παραινέσεις και τις διδαχές του κατόρθωσε να ιδρύσει περισσότερα από 200 σχολεία.
Ο μαρτυρικός του θάνατος στο χωριό Κολικόντασι της Αλβανίας στις 24 Αυγούστου 1779 επισφράγισε το διαφωτιστικό του έργο. Η Ιερά Μονή του Αγίου Κοσμά, όπου βρίσκεται και ο τάφος του, κτίστηκε μεταξύ 1813-1814 από τον Αλή Πασά Τεπελενλή, όταν αυτός περιέλαβε στο πασαλίκι του το Μπεράτι και την περιοχή του.
Ο δεσπότης Δέρκων Σαμουήλ Χαντζερής από το 1731 ως το 1775 που πέθανε στην Χάλκη, προώθησε τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και τον έβαλε στο δρόμο της επιστήμης και της εθνικής παιδείας.
Ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806) γεννήθηκε στην Κέρκυρα. Δίδαξε στα Γιάννενα, στην Κοζάνη, στο Άγιο Όρος (διευθυντής της Αθωνιάδας Ακαδημίας) και στην Κωνσταντινούπολη. Στην Λειψία της Γερμανίας επιδόθηκε σε μελέτες φιλοσοφίας. Χρημάτισε σύμβουλος της Μεγάλης Αικατερίνης της Ρωσίας και Αρχιεπίσκοπος Σλαβινίου και Χερσώνας. Το συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει φιλοσοφικά, θεολογικά και επιστημονικά θέματα. Στο έργο του «Λογική» (1766) ο Βούλγαρης αναφέρεται στους δυτικούς φιλοσόφους Καρτέσιο, Νεύτωνα, Βολταίρο, John Locke κ.ά.
Ο Ιώσηπος Μοισιόδακας (1725-1800) γεννήθηκε στην ρουμανική πόλη Τσερναβόδα. Μορφώθηκε στα εκπαιδευτικά κέντρα της Θεσσαλονίκης, της Σμύρνης και στην Padova. Το 1765 ο ηγεμόνας της Βλαχίας Γρηγόριος Γκίκας του αναθέτει την διεύθυνση της Ακαδημίας του Ιασίου. Διδάσκει τα αρχαία ελληνικά στην απλή νεοελληνική γλώσσα και εισάγει τα μαθηματικά στην διδασκαλία της φιλοσοφίας. Όπως αναφέρει ο Μοισιόδακας στην «Απολογία» του, η υγιής φιλοσοφία περιλαμβάνει πέντε επιμέρους μαθήσεις: ηθική, μεταφυσική, φυσική, μαθηματικά, λογικοκριτική.
Ο Ρήγας Φεραίος ή Βελεστινλής (Αντώνης Κυριαζής ήταν το πραγματικό του όνομα) γεννήθηκε το 1757 στις αρχαίες Φερές (Βελεστίνο) της θεσσαλικής γης και εκτελέστηκε μαζί με τους επτά συνεργάτες του από τις τουρκικές αρχές στο Βελιγράδι τον Ιούνιο του 1798. Η οικογένειά του ήταν εύπορη και φιλόμουση. Ο Ρήγας ανατράφηκε σε ένα περιβάλλον, όπου υπήρχε μια σχετική άνθιση των γραμμάτων.
Στον Τύρναβο υπήρχε ελληνική σχολή με σχολάρχη τον Ιωάννη Πέτζαρη (είχε φοιτήσει στο Άγιο Όρος, όπου μαθήτευσε και ο Κοσμάς Αιτωλός με διδάσκαλο τον Ευγένιο Βούλγαρη). Ο Πέτζαρης ήταν δάσκαλος του περίφημου επιστήμονα Κωνσταντίνου Κούμα (Λαρισαίου) και του Οικονόμου εξ Οικονόμων από την Τσαρίτσανη. Στα Αμπελάκια επίσης, υπήρχε ελληνικό σχολείο και διευθυντής ήταν ο Γεώργιος Τρικκεύς, μαθητής κι αυτός του Ευγένιου Βούλγαρη στον Άθω.
Ο Ρήγας μαθήτευσε στο σχολείο (Ελληνομουσείο) της Ζαγοράς του Πηλίου, όπου δίδαξαν σεβαστοί και σοφοί λόγιοι της πατρίδας, όπως ο Γρηγόριος Κωνσταντάς και ο Άνθιμος Γαζής, ο οποίος έγινε αργότερα στη Βιέννη ο εκδότης του φιλολογικού και προοδευτικού περιοδικού «Λόγιος Ερμής» (1811-1816), συσπειρώνοντας τους Έλληνες της Διασποράς. Ο Γαζής συνεργάστηκε με τον επίσης πατριώτη και σημαντικό παράγοντα του Ελληνισμού της Ουγγροβλαχίας, Μητροπολίτη Ιγνάτιο.
Ο Αδαμάντιος Κοραής (Σμύρνη, 1748 – Παρίσι, 1833) ήταν ο πνευματικός πατέρας της ελευθερίας. Διαπρεπής φιλόλογος, από τους κορυφαίους στην Ευρώπη, γιατρός και λόγιος, αφιέρωσε την ζωή του στην πνευματική αναγέννηση των Ελλήνων. Μετέφρασε αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και έγραψε «Αυτοσχέδιους Στοχασμούς» και «Προλεγόμενα» σχολιάζοντας τις εκδόσεις της «Ελληνικής Βιβλιοθήκης». Τις δαπάνες των εκδόσεων κάλυπταν επί πολλά χρόνια οι φιλογενείς ευεργέτες αδελφοί Ζωσιμάδες. Στο ζήτημα της γλώσσας υποστήριζε την μετριοπαθή καθαρεύουσα με σκοπό την εξάλειψη των πολλών ξένων λέξεων που υπήρχαν στη γλώσσα του λαού.
Ο πατέρας του Κοραή έκανε εμπόριο με την Ολλανδία και έστειλε στο Άμστερνταμ τον γιο του ως αντιπρόσωπο του εμπορικού οίκου. Το 1782 πήγε στο Montpellier της Γαλλίας και παρέμεινε έξι χρόνια σπουδάζοντας ιατρική και κάνοντας μεταφράσεις επιστημονικών συγγραμμάτων από τα Γερμανικά και Αγγλικά στα Γαλλικά. Με συστατικές επιστολές των καθηγητών του φθάνει το 1788 στο Παρίσι, όπου και επιδίδεται στη μετάφραση και επιμέλεια των εκδόσεων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Σκοπός του είναι η ωφέλεια του Γένους και κυρίως των νέων.
Για την ολιστική αγωγή του έθνους είχε ενδιαφερθεί επίσης ο λόγιος Δημήτριος Καταρτζής ( 1730 – 1807). Έγραψε το «Εγκώμιο Φιλοσόφου» και τη «Γραμματική της Ρωμαίκιας Γλώσσας», όπου υποστήριζε πως το νεότερο ελληνικό ιδίωμα είναι το πιο κατάλληλο για την αναμόρφωση της γραπτής γλώσσας και της γλώσσας της αγωγής.
Ο Θεόφιλος Καϊρης (1784- 1853) διδάχθηκε τα πρώτα του γράμματα στην Άνδρο. Αργότερα, στις Κυδωνιές (Αϊβαλί) της Μικράς Ασίας φοίτησε κοντά σε σημαντικούς δασκάλους, όπως τον Γρηγόριο Σαράφη και τον Βενιαμίν Λέσβιο και στη συνέχεια φοίτησε στην Πατμιάδα Εκκλησιαστική Σχολή. Συνέχισε τις σπουδές του στην Πίζα και στο Παρίσι, όπου συνδέθηκε με τον Αδαμάντιο Κοραή.
Δίδαξε στην Ακαδημία των Κυδωνιών και ίδρυσε τυπογραφείο (1819). Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και ύψωσε το λάβαρο της Επανάστασης στην Άνδρο. Διαμόρφωσε ένα δικό του σύστημα φιλοσοφικό και θρησκευτικό, γνωστό ως «Θεοσέβεια», το οποίο στηριζόταν στις αρχές του φιλελεύθερου χριστιανισμού και του ιδεαλιστικού ανθρωπισμού και φυσικά προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις.
