ΚΟΣΜΑΣ ΑΙΤΩΛΟΣ: Σχολειά παιδιά μου, σχολειά. Χωρίς το σχολειό, περπατάμε στο σκότος. Από την αμάθεια εγίναμε ωσάν τα θεριά.. Ο χείμαρρος των εξωμόσεων κατέκλυσε τον κόσμο. Σώστε την ιερά μας θρησκεία, σώστε τη γλώσσα των πατέρων μας, γιατί, δίχως αυτά το Γένος καταστρέφεται.
Το 1821 δεν έλαμψε ξαφνικά. Ήταν αποτέλεσμα μακροχρόνιων αγώνων και βίαιων επαναστατικών κινημάτων, γεμάτα πόνο, αίμα, δάκρυα. Επτά φορές σήκωσε ο ραγιάς το κεφάλι στα τριακόσια εβδομήντα χρόνια της σκλαβιάς του. Το 1462, το 1575, το 1614, το 1688, το 1715, το 1769 και τέλος, το 1821. Επτά σηκωμοί, όπου το Έθνος προσπάθησε ν ’αναστηλώσει τις αξίες του και να διατηρήσει τα δύο βασικά ερείσματα, την Ορθοδοξία και τον Ελληνισμό. Προσπάθησε να κρατήσει ζωντανή τη γλώσσα και την παράδοσή του μέσα από τη βία, τον τρόμο, τον εξισλαμισμό, τις αρπαγές (ανθρώπων και περιουσιών), το παιδομάζωμα.
Το Ράσο, στην πορεία προς τον Μεγάλο Αγώνα και την Επανάσταση του 1821, έπαιξε καταλυτικό ρόλο. Αδιάψευστη διαπίστωση της ιστορικής έρευνας είναι ό,τι δεν υπάρχει εξέγερση του υπόδουλου Γένους στην οποία, δεν έπαιξαν ενεργό ρόλο Κληρικοί και Μοναχοί. Ο εκκλησιαστικός χώρος σε όλο του το φάσμα – με εξαιρέσεις κάποιους εκπροσώπους του, οι οποίοι άσκησαν πολιτική συνεργασίας με τη Μεγάλη Πύλη και τους Οθωμανούς – ακολούθησε την πολιτική της δυναμικής αντίστασης κατά του τυράννου.
Χαρακτηριστικά μπορούμε ν ’αναφέρουμε τους δύο Οικουμενικούς Πατριάρχες, το Γρηγόριο τον Ε! (τον οποίον οι Οθωμανοί εκτέλεσαν προς γνώση και συμμόρφωση… των υπολοίπων Κοτζαμπάσηδων και αρχόντων) και τον Κύριλλο τον ΣΤ!. Τις απελευθερωτικές προσπάθειες των αρχιεπισκόπων Αχρίδος Γαβριήλ, Νεκταρίου, και Αθανασίου. Τις επαναστατικές προσπάθειες του μητροπολίτη Τυρνόβου Διονυσίου Ράλλη (1595-98), του Θεσσαλιώτιδας Μεθοδίου (1704), του μητροπολίτου Αχρίδος Ζωσιμά (1716). Την εξέγερση του ονομαστού Παπαβλαχάβα στη Θεσσαλία (1808). Την εξέγερση του αρχιμανδρίτου Σεραφείμ, επίσης στη Θεσσαλία (1704). Μορφές, όπως ο άγιος Μάξιμος ο Γραικός κι ο Πατροκοσμάς, κατέθεσαν στο βωμό του αγώνα την ζωή τους και της ψυχής τους την ηρεμία.
Η συμμετοχή των Γερόντων και των Πνευματικών στην εμψύχωση και προετοιμασία των αντιστασιακών, είναι αστασίαστη. Το Ράσο , έγινε ένα είδος επαναστατικού λαβάρου και σημαίας.
Από το 1818, όλοι σχεδόν οι αρχιερείς της Πελοποννήσου μυήθηκαν στη Φιλική Εταιρεία και μέχρι το 1821, σχεδόν, όλοι οι αρχιερείς έγιναν μέλη της. Ιστορικές μαρτυρίες καλύπτουν 81 περιπτώσεις.
Ο ιστορικός του 19ου αι. Χρ. Βυζάντιος σημειώνει : “ Προύχοντες, κληρικοί, Αρματολοί και Κλέφται, λόγιοι και πλούσιοι, συνεφώνησαν ή μάλλον συνώμοσαν και παραχρήμα επαναστάτησαν κατά της Τουρκικής δυναστείας” .
Ο Αρχιστράτηγος δε Θ. Κολοκοτρώνης, στα απομνημονεύματά του αναφέρει: “Πλησίον εις τον Ιερέα, ήτον ο λαϊκός, καθήμενοι εις ένα σκαμνί, Πατριάρχης και τζομπάνης”.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία με πνευματικό κέντρο το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κων/πόλεως, υπήρξε η μητέρα, η τροφός, η προστάτις όλων των Ορθοδόξων της Βαλκανικής, της Μ. Ασίας, των νησιών και της Ανατολής γενικότερα κατά τη διάρκεια της μακραίωνης δουλείας στους Οθωμανούς. Βασικό μέλημά της, υπήρξε η εκπαιδευτική δραστηριότητα του υπόδουλου Έθνους, άλλοτε φανερά και άλλοτε – όπου οι συνθήκες το επέβαλλαν – κρυφά. Έτσι δημιουργήθηκε και η παράδοση του “Κρυφού Σχολειού”.
Η εκπαίδευση των σκλαβωμένων Ελληνόπουλων στα μοναστήρια και στους νάρθηκες των εκκλησιών, ξεκίνησε στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Οι ραγιάδες έστελναν τα παιδιά τους, μετά τη δύση του ηλίου, στα μοναστήρια και στους ναούς, για να μάθουν τα πρώτα γράμματα, τα “κολυβογράμματα” με βοηθήματα το Ψαλτήρι και την Οκτώηχο. Οι μοναχοί και οι παπάδες, τους εδίδασκαν μαζί με το Ευαγγέλιο, την ιστορία τους και τους έκαμαν μαθήματα Εθνικής Αυτογνωσίας.
Ο μεγάλος Βρετανός Βυζαντινολόγος Στίβεν Ράνσιμαν, έγραψε στο βιβλίο του “Η Μεγάλη Εκκλησία εν Αιχμαλωσία” ότι «…στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, η Εκκλησία κατόρθωσε να επιβιώσει. Κι όσο η Εκκλησία επιβίωνε, το Έθνος δεν μπορούσε να πεθάνει».
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία απαγόρευε την εκπαίδευση των υπόδουλων Ελλήνων στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, για να εξασφαλίσει την αμάθεια και έτσι, τη δουλοφροσύνη τους, με αποτέλεσμα να οργανωθούν κρυφά νυχτερινά σχολεία από ιερείς, που μυστικά δίδασκαν γραφή και ανάγνωση. Το «Κρυφό Σχολειό» έγινε θρύλος! Η εικόνα του Κρυφού Σχολειού έφτασε να γίνει το σύμβολο της της μοναδικής και ταυτόχρονα απαγορευμένης εκπαίδευσης των Ελλήνων επί Τουρκοκρατίας.
