info@politispress.gr
Η παρουσία των Εβραίων στην Ελλάδα κάνει την εμφάνισή της από πολύ παλιά. Εμφανίζεται ως μία οργανωμένη κοινότητα με ρίζες και πολύ παλιά ιστορία περίπου δύο χιλιετιών. Η αρχαιότερη και χαρακτηριστική ομάδα που μετοίκησε στην Ελλάδα, θεωρείται ότι είναι οι Ρωμανιώτες Εβραίοι. Στη σύγχρονη εποχή ως Έλληνας Εβραίος ή αλλιώς ελληνοεβραίος, θεωρείται ο κάθε έλληνας πολίτης που ανήκει στην Ιουδαϊκή Θρησκεία και έχει την εβραϊκή καταγωγή, συγκεκριμένα μάλιστα ότι κατοικεί ή έχει προέλευση από κάποια περιοχή του Κράτους της σημερινής Ελλάδας.
Εκτός απ’ τη παραπάνω ομάδα Εβραίων, η Ελλάδα έγινε πόλος έλξης για μετοίκηση μιας άλλης μεγάλης ομάδας Εβραίων, που ονομάζονταν: Σεφαραδίτες. Η πόλη της Θεσσαλονίκης επειδή δέχθηκε το μεγαλύτερο αριθμό αυτών των Εβραίων μεταναστών, ονομάσθηκε: «Μητέρα του Ισραήλ» και στην εβραϊκή γλώσσα: «ir v’em beyisrael». Οργανωμένες εβραϊκές κοινότητες εμφανίστηκαν και σε άλλες πόλεις: Λάρισα, Ιωάννινα, Καστοριά, Βέροια, Καβάλα, Δράμα, Σέρρες, Βόλο, Φλώρινα και στη Πάτρα (Πελοπόννησος).
Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι οι Έλληνες Εβραίοι συνέβαλαν δημιουργικά σε αρκετούς τομείς της αναπτυσσόμενης ελληνικής κοινωνίας, όπως στο τομέα για τη μεταποίηση και το εμπόριο, ακόμα και τότε μέσα στη βυζαντινή αυτοκρατορία και αργότερα μέσα στην οθωμανική κυριαρχία. Στην Ελλάδα ο αριθμός τους θα μειωθεί σημαντικά μετά απ’ το έγκλημα της ερήμωσης που επέφερε το ανόσιο Ολοκαύτωμα κατά το διάστημα της ναζιστικής γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα το 1944, απ’ τις φασιστικές στρατιωτικές δυνάμεις του Άξονα.
Στην πραγματικότητα τότε συντελέστηκε μία αποτρόπαια και καταδικαστέα Γενοκτονία. Ήταν μία σύντομη εποχή όπου αρκετοί διχάστηκαν και έγιναν δοσίλογοι ή προδότες, ή συνεργάτες των Ναζί Γερμανών, αλλά και κάποιοι άλλοι με κίνδυνο της ζωής τους και της οικογένειάς τους έγιναν κρυφοί προστάτες των Ελλήνων Εβραίων. Οι σημερινοί Έλληνες Εβραίοι ζουν σήμερα σε μία κοινωνική αρμονία και μέσα σε μεγάλη οικονομική πρόοδο, ανάμεσα με τους υπόλοιπους Έλληνες. Μάλιστα υπάρχει αμοιβαία συνεργασία για τη καταπολέμηση των κρουσμάτων του αντισημιτισμού στην Ελλάδα, όπως και τη διάσωση για τη μοναδική εβραϊκή ρωμανιώτικη κουλτούρα.
Στη πόλη της Πάτρας οι Έλληνες Εβραίοι ζούσαν σε μία υποδειγματική κοινωνική αρμονία και ευημερία κυρίως κατά τον 18ο αιώνα, όπου και μέχρι σήμερα γίνεται λόγος για τα γνωστά εβραϊκά μνήματα. Χαρακτηριστικά ο σχολάρχης της Αθωνιάδας Ακαδημίας του Αγίου Όρους ο λόγιος Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης ονομάζει τον εαυτό του Πατρινό εξ Εβραίων. Παράλληλα υπάρχουν και μικρές Ασκεναζίτικες κοινότητες όπως στη Θεσσαλονίκη και αλλού. Άλλες μικρές ομάδες Εβραίων είχαν μετοικίσει στην Ελλάδα τέλος του 19ου ή αρχές 20ου αιώνα, απ’ τις περιοχές του Πόντου, όπου ζούσαν μαζί με τις εκεί ελληνικές κοινότητες, κάτω απ’ τη πίεση των Πογκρόμ και των άλλων άδικων διώξεων.
Το Διάταγμα της «Αλάμπρα», υποχρέωσε περίπου 200.000 Εβραίους να φύγουν απ’ την Ισπανία περί το έτος 1492, οι περισσότεροι θα βρούν καταφύγιο στην Ελλάδα. Το Μωσαϊκό της εβραϊκής ρωμανιώτικης συναγωγής στη νήσο της Αίγινας, χρονολογείται περί το 300 μ.Χ., αυτοί οι Έλληνες Εβραίοι συναποτελούν μέρος απ’ τα το παλαιότερα τμήματα του εβραϊκού στοιχείου μέσα στην Ελλάδα. Η γλώσσα τους ήταν η ρωμανιώτικη διάλεκτος και έγινε γνωστή ως Γεβανική – Yevanic, κι είναι όρος εκ της εβραϊκής λέξης: יון yāvān, δηλαδή: «Ελλάδα, Ιωνία». Ανάγεται στο αρχαϊκό: ΙάFōνες, Ἴωνες, για τους ερευνητές και επιστήμονες αυτή συναποτελεί τη διάλεκτο της Ελληνικής γλώσσας, που πιθανόν σήμερα να μην έχει επιζώντες ομιλητές.
Οι σημερινοί Έλληνες Ρωμανιώτες Εβραίοι, ομιλούν τη Νέα Ελληνική Γλώσσα. Τέτοιες μεγάλες κοινότητες Ρωμανιωτών Εβραίων υπήρχαν στα Ιωάννινα, στη Θήβα, τη Χαλκίδα, τη Κέρκυρα, την Άρτα, τη Κόρινθο και σε νησιά: Κρήτη, Ρόδο, Λέσβο, Χίο. Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι διακρίνονται ιστορικά απ’ τους Σεφαρδίτες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν κυρίως στη Θεσσαλονίκη ή όπως αλλιώς ονόμαζαν Selanik. Κι αυτή η εκχώρηση της εγκατάστασης έγινε κατόπιν αδείας και προσδιορισμού του τόπου και χώρου της εγκατάστασης, από τον ίδιο τον Οθωμανό κατακτητή τον Σουλτάνο, μετά απ’ την εκδίωξη των Εβραίων απ’ την Ισπανία το έτος 1492.
Το διάταγμα για την απέλασή τους, εκ του Φερδινάνδου Β΄ και της Ισαβέλλας, ήταν υποχρεωτικό, κατά όλων των αλλοθρήσκων που είχαν αρνηθεί να ασπαστούν το Χριστιανισμό. Να σημειώσουμε ότι η κοινότητα απ’ τους Ρωμανιώτες Εβραίους των Ιωαννίνων, που δεν είχε αφομοιωθεί απ’ τη Σεφαραδίτικη κουλτούρα, δυστυχώς, υπήρξαν σχεδόν όλοι θύματα του αποτρόπαιου Ολοκαυτώματος των Ναζί. Κάποιοι επιζώντες που έχουν απομείνει σήμερα στη πόλη των Ιωαννίνων κατάφεραν να εκλέξουν δήμαρχο της πόλης με εβραϊκή καταγωγή, κοινής αποδοχής. Κάποιοι άλλοι μετανάστευσαν μεταπολεμικά για την Αμερική και κάποιοι άλλοι για το νέο κράτος του νέου Ισραήλ.
Να σημειώσουμε ότι ήδη είχε δρομολογηθεί η ίδρυση του κράτους του νέου Ισραήλ, με τη Δήλωση Μπάλφουρ, που έλαβε το όνομά της από τον Βρετανό υπουργό εξωτερικών Λόρδο Άρθουρ Μπάλφουρ, διατυπώθηκε στις 2 Νοεμβρίου 1917 και εξέφραζε την ευνοϊκή στάση της Βρετανικής Αυτοκρατορίας απέναντι στο ενδεχόμενο ίδρυσης εθνικού Εβραϊκού κράτους στη περιοχή της Παλαιστίνης. Η Δήλωση έγινε δεκτή και από την Κοινωνία των Εθνών το έτος 1922 και συμπεριλήφθηκε στους λόγους για τους οποίους η περιοχή αυτή τέθηκε με εντολή (mandate), υπό την προστασία της Βρετανικής αυτοκρατορίας. Για τους λόγους αυτούς, η Δήλωση Μπάλφουρ (Balfour Declaration) συναποτέλεσε το βασικό ορόσημο για τον εβραϊκό λαό, σχετικά με την αποδοχή της διεθνούς κοινότητας και της ίδρυσης του εβραϊκού κράτους στην περιοχή της Παλαιστίνης (πρβλ. L. Stein, The Balfour Declaration (New York 1988).
Όπως μας αναφέρει και ο καθηγητής Σπυρίδων Μπαζίνας διασώζοντας την πληροφορία ότι γνωστοί του Αγιορείτες Μοναχοί απ’ το Άγιο Όρος το 1944 βοηθούσαν Έλληνες Εβραίους να αποδράσουν με πλοίο προς τη Τουρκία και κάποια στιγμή τους έπιασαν οι Γερμανοί και τους έστειλαν σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως στο Νταχάου ή Μάουτχαουζεν, ήταν ο π. Παντελεήμων και ο π. Θεοφύλακτος (αδελφοί Νανόπουλοι απ’ το Κιάτο που είχαν το τυπογραφείο στις Καρυές που κληρονόμησε ο π. Ιουστίνος ο Σιμωνοπετρίτης). Καθώς εξορίσθηκε και ο μακαριστός Μητροπολίτης Τρίκκης κ. Διονύσιος, τον εξόρισαν στο φοβερό Νταχάου, γιατί βοήθησε Άγγλους στρατιωτικούς όταν ήταν ιερέας στην Μυτιλήνη και δεν δέχτηκε την αμνηστεία που του έδωσαν οι Γερμανοί, αφού δεν αμνήστευσαν και τους ενορίτες του (πρβλ. «Μάρτυρες. Διωγμοί 1942-1945» του Διονυσίου Χαραλάμπους (του Διονυσίου Τρίκκης).
Οι περισσότεροι Έλληνες Εβραίοι όπως είπαμε είναι Σεφαραδίτες, που ήλθαν στην Ελλάδα διωγμένοι απ’ την Ισπανία το έτος 1492. Οι περισσότεροι βρήκαν καταφύγιο στη Θεσσαλονίκη, όπου προόδευσαν επί αιώνες, με το εμπόριο και η πόλη ονομάστηκε: «Μητέρα του Ισραήλ». Η γλώσσα των Ελλήνων Σεφαραδιτών ήταν η Ισπανοεβραϊκή ή Λαντίνο και η εβραϊκή κοινότητά τους συναποτελούσε μέχρι και το Ολοκαύτωμα, ένα ενδιαφέρον και σπάνιο: «μοναδικό μείγμα οθωμανικής, βαλκανικής και ισπανικής επιρροής». Η κοινότητα είχε επίσης ένα πολύ υψηλό επίπεδο μόρφωσης μέχρι και τα τελευταία χρόνια. Το Ίδρυμα: Foundation for the Advancement of Sephardic Studies and Culture, αξιολογεί τη Σεφαρδίτικη κοινότητα της Θεσσαλονίκης ως την «αναμφισβήτητα μία από τις σπουδαιότερες ανά τον κόσμο».
Όταν διώχθηκαν απ’ την Ισπανία εγκαταστάθηκαν στη πόλη της Θεσσαλονίκης και δημιούργησαν το πρώτο Τυπογραφείο στη πόλη, ως κέντρο εμπορίου και μάθησης. Με την άφιξη των Εβραίων από διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις, λόγω των διωγμών στην Ευρώπη, αυξήθηκε ο εβραϊκός πληθυσμός, ώστε το έτος 1519 να είναι η πλειοψηφία των κατοίκων της πόλης της Θεσσαλονίκης. Αναλυτικότερα στην ιστορική πορεία το εβραϊκό στοιχείο στην Ελλάδα εμφανίζεται ήδη απ’ το 300-250 π.Χ., μάλιστα σε μία ιστορική επιγραφή του Ωρωπού, η οποία μνημονεύει ένα Εβραίο δούλο, με το όνομα: Μόσχον, Μοσχίωνος.
Από τον 2ο αι. π.Χ., ο Υρκανός, ο ηγέτης της εβραϊκής κοινότητας της Αθήνας, τιμήθηκε με ανέγερση αγάλματος στην αγορά. Οι πληροφορίες και τα στοιχεία της εβραϊκής παρουσίας στον ελληνικό χώρο αυξάνουν κατά την ελληνιστική εποχή. Ο Έλληνας Μακεδόνας βασιλέας Μέγας Αλέξανδρος απ’ τα ανάκτορα της Βεργίνας κοντά στη Θεσσαλονίκη, θα φτάσει με το στρατό του στην Μέση Ανατολή και στο πέρασμά του κυρίευσε και το πρώην βασίλειο του Ιούδα περί το έτος 332 π.Χ. Ο Μέγας Αλέξανδρος επεκράτησε σταδιακά και στην τότε πανίσχυρη Περσική Αυτοκρατορία, η οποία τότε κατείχε και τη περιοχή αυτή της Παλαιστίνης, από τότε που ο βασιλιάς Κύρος κυρίευσε τη Βαβυλώνα. Αφού πέθανε ο Μέγας Αλέξανδρος, οι επίδοξοι Διάδοχοί του έφερναν συνεχείς μεταβολές στην διοίκηση και στην ηγεσία, καθώς και στην περιοχή. Οι διάδοχοί του κυρίως ενδιαφέρονταν να κερδίσουν τον πλήρη έλεγχο στις περσικές επαρχίες.
Η άποψη της ιστορικού Karen Armstrong, λέει ότι «οι Εβραίοι της Ιερουσαλήμ γεύτηκαν την ελληνική εισβολή ως εμπειρία καταστροφική, βίαιη και στρατοκρατορική». Αλλά υπάρχουν και αρκετές άλλες απόψεις που φέρουν τον Μέγα Αλέξανδρο ως έναν πολιτισμικό ειρηνικό κυρίαρχο των υποδουλωμένων περιοχών και του Ισραήλ. Όταν η περιοχή αυτή πέρασε στον έλεγχο της δυναστείας των Πτολεμαίων, διαδόθηκε ο ελληνιστικός χαρακτήρας και ο ελληνιστικός πολιτισμός. Χαρακτηριστικά στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου οι Εβραίοι δημιούργησαν ένα σπάνιο κράμα ελληνικής και εβραϊκής κουλτούρας.
Μάλιστα οι Εβραίοι της πόλης της Ιερουσαλήμ εκείνο τον καιρό διαιρέθηκαν σε δύο τμήματα: σε συντηρητικούς και σε φιλέλληνες. Ήταν μία χρονική και σημαντική επιρροή του ελληνιστικού κράματος σε φορείς των Εβραίων που είχαν στο παρελθόν συναποτελέσει τμήμα της Ελληνικής Αυτοκρατορίας. Οι ταραχές που δημιουργήθηκαν μετά απ’ το θάνατο του Μέγα Αλεξάνδρου έως και τον 2ο αιώνα π.Χ., σιγά σιγά οδήγησαν, όπως υποστηρίχθηκε από μερικούς ερευνητές, στην κατοπινή θεωρία ωρίμανσης της εμφάνιση του εβραϊκού μεσσιανισμού. Οι ιδέες αυτές περί του Μεσσιανισμού και της εμφάνισης του Μεσσία, ενέπνευσαν ακόμα και το επαναστατικό φρόνημα κάποιων Εβραίων, όταν πλέον η πόλη της Ιερουσαλήμ είχε γίνει επαρχία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Περί το έτος 146 π.Χ., όλη σχεδόν η ελληνική επικράτεια υποτάχθηκε στη Ρωμαϊκή κυριαρχία. Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι που ζούσαν τότε στην Ελλάδα δεν εμφανίζουν την ίδια πορεία με εκείνους που ζούσαν στην επαρχία της Ιουδαίας. Στην Καινή Διαθήκη εμφανίζονται οι Εβραίοι της Ελλάδας ως κάποια ξεχωριστή κοινότητα απ’ τους Εβραίους της Ιουδαίας, πιθανόν γιατί δεν συμμετείχαν στον Α΄ Ιουδαιο-Ρωμαϊκό πόλεμο, ούτε στις κατοπινές αιματηρές συγκρούσεις. Οι μετακινήσεις κατά τον 1ο αιώνα μ.Χ., γίνονται εντατικές και εντός της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Έτσι αρκετοί Εβραίοι φθάνουν στη Θεσσαλονίκη, όπου βρήκαν τη τοπική εβραϊκή κοινότητα των Ρωμανιωτών, να ομιλεί την ελληνική διάλεκτο.
Οι πρώτοι Εβραίοι που εμφανίστηκαν στα Ιωάννινα για να ιδρύσουν τοπική κοινότητα έφθασαν μετά απ’ τη καταστροφή του δεύτερου Ναού περί το 70 μ.Χ. Όταν τα ρωμαϊκά στρατεύματα κατέστρεψαν σχεδόν τα πάντα στην πόλη των Ιεροσολύμων. Αυτοί στην Ελλάδα θα ασχοληθούν με το εμπόριο του μεταξιού, την υφαντουργία και τη βαφή υφασμάτων. Σημαντική εβραϊκή προσωπικότητα που έδρασε στον ελληνικό χώρο απ’ το 1ο αιώνα μ.Χ., ήταν και ο αρκετά μορφωμένος για την εποχή του ο απόστολος Παύλος ως ένας πρώην διώκτης των πρώτων Εβραίων Χριστιανών. Αυτός μεταστράφηκε στο Χριστιανισμό θαυμαστά «καθ’ οδόν» προς τη πόλη της Δαμασκού, με καταγωγή απ’ τη πόλη της Ταρσούς.
Παλιότερα αυτή, συναποτελούσε τμήμα της ελληνιστικής αυτοκρατορίας των Σελευκιδών. Ο Παύλος απέκτησε σημαντικό ρόλο στην ίδρυση των χριστιανικών εκκλησιών μέσα στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, στη Μικρά Ασία και στην Ελλάδα. Με τη δεύτερη ιεραποστολική του περιοδεία ο απόστολος Παύλος ανέπτυξε διδαχές και κηρύγματα με σκοπό τη μεταστροφή της συναγωγής της Θεσσαλονίκης, μέχρι που τελικά διώχθηκε απ’ την εβραϊκή κοινότητα της πόλης. Με τη κατάρρευση του δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, τα στοιχεία του ρωμαϊκού πολιτισμού συνέχισαν να υπάρχουν μέσα στη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Η πολιτική ηγεσία της Κωνσταντινούπολης σταδιακά αναγνώρισε τη δυναμική αυτής της κοινότητας.
Κάποιοι βυζαντινοί αυτοκράτορες θέλησαν να πάρουν τον πλήρη έλεγχο στον πλούτο των Εβραίων της Ελλάδας και να τους επιβάλλουν Φόρους. Όμως κάτι τέτοιο δεν προχώρησε με ιδιαίτερη επιτυχία, γιατί βρήκε αντίσταση απ’ την εβραϊκή κοινότητα καθώς και από τις Χριστιανικές Συνόδους, για τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ελευθερία και την χριστιανική αλληλεγγύη. Στο Μεσαίωνα, ομάδες Ασκεναζιτών εγκαθίστανται στην Ελλάδα. Απ’ το έτος 1376 εμφανίζονται οι πρώτοι της μεταναστευτικής προφυλακής απ’ την Ουγγαρία και απ’ τη Γερμανία. Οι νέοι μετανάστες αυξήθηκαν τον 15ο αιώνα, λόγω του διωγμού των Εβραίων απ’ τις χώρες προέλευσής των.
Επίσης, απ’ τη Γαλλία και τη Βενετία καταφθάνουν Εβραίοι στην Ελλάδα και ιδρύουν τις νέες εβραϊκές κοινότητες στη Θεσσαλονίκη. Χαρακτηριστικά ο Λευκός Πύργος της Θεσσαλονίκης συναποτέλεσε το νοτιοανατολικό όριο της εβραϊκής συνοικίας της πόλης της Θεσσαλονίκης. Στην πορεία οι ελληνικές περιοχές καταλήφθηκαν απ’ τον Οθωμανό δυνάστη κυρίως απ’ τα μέσα του 15ου αιώνα, έως και το τέλος της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Ακολούθως με τη Συνθήκη του έτους 1832 και του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου το έτος 1913. Όλη αυτή τη χρονική περίοδο η πόλη της Θεσσαλονίκης συναποτελούσε το βασικό εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο της ελληνοεβραϊκής δραστηριότητας για όλα τα Βαλκάνια.
Το έτος 1650 στη Θεσσαλονίκη εμφανίζεται ο Σαμπετάι Ζεβί, Εβραίος απ’ τη Σμύρνη, διδάσκοντας ότι ήταν ο Μεσσίας. Αυτός ο Ζεβί απέκτησε οπαδούς, μέσω του μυστικισμού και του καββαλισμού. Κατόπιν, γίνεται η αναγκαστική μεταστροφή τού Ζεβί στο Ισλάμ, όπου, περίπου 300 οικογένειες έγιναν «Ντονμέ», διατηρώντας μέσα στη διδασκαλία τους μία μορφή μεσσιανικού κρυπτο-Ιουδαϊσμού. Οι «Ντονμέ» δεν εξισλαμίστηκαν πλήρως απ’ τους Τούρκους, αφού κατάφεραν να διατηρήσουν αυστηρή ενδογαμία και ζούσαν σε ξεχωριστές συνοικίες, έχοντας τα δικά τους μουσουλμανικά τεμένη, διατηρούσαν μια ξεχωριστή λειτουργική γλώσσα. Διαπίστωσαν την ανάγκη για μία ισχυρότερη κεντρική οργάνωση και απόλυτη ηγεσία μέσα στην εβραϊκή κοινότητα.
Δύο αιώνες αργότερα με τη προοδευτική φιλελευθεροποίηση των Οθωμανικών νόμων θα διεισδύσουν στα ανώτερα κλιμάκια του Ισλάμ. Σύμφωνα με πληροφορίες απ’ το «Ημερολόγιο της Θεσσαλονίκης» του έτους 1896, με το κείμενο στη Τουρκική, στην Αρμενική, στη Λαντίνο, στην Ελληνική, στη Γαλλική και Βουλγαρική γλώσσα. Όπου εμφανίζεται η ημερομηνία σύμφωνα με το Ισλαμικό, με το Εβραϊκό, με το Ιουλιανό και με το Γρηγοριανό ημερολόγιο. Απ’ τα μισά του 19ου αιώνα άρχισαν να έρχονται οι νέες αλλαγές για τους Έλληνες Εβραίους.
Το φοβερό και αδίστακτο στρατιωτικό σώμα των Γενιτσάρων (δηλ. οι φοβεροί τούρκοι στρατιώτες, απ’ το φόρο αίματος και το παιδομάζωμα των παιδιών των Χριστιανών) άρχισαν σιγά σιγά να διαλύονται απ’ το έτος 1826. Ενώ τις παλιές εμπορικές οδούς και τα λιμάνια των θαλασσών και των ποταμών άρχισαν πλέον να εκμεταλλεύονται εμπορικά οι Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης και οι χρηματοδότες Τραπεζίτες. Στη Θεσσαλονίκη τότε είχε αυξηθεί ο ελληνοεβραϊκός πληθυσμός φτάνοντας περίπου τα 30.000 μέλη. Δημιουργήθηκε στην πορεία κάποια έλλειψη πόρων και προβλήματα υγιεινής, καθώς και πυρκαγιές.
Η κατάσταση θα βελτιωθεί όταν οι εμπορικές εταιρείες της Σεφαραδίτικης Κοινότητας, όπως εκ της οικογένειας «Αλλατίνη», θα αξιοποιήσουν και θα αναπτύξουν το οικονομικό εμπόριο με τη Δυτική Ευρώπη. Ένας εβραίος ιστορικός ο Misha Glenny θα σημειώσει ότι η Θεσσαλονίκη έγινε η πόλη στην αυτοκρατορία, όπου οι Εβραίοι άσκησαν κάποτε και βία για την «παγίωση της πολιτικής και οικονομικής τους ισχύος». Οι ελληνοεβραίοι στη Θεσσαλονίκη είχαν κοινωνικά ενσωματωθεί, εργάζονταν σε όλους τους τομείς της πόλης, ακόμα και ως πυροσβέστες ήδη απ’ τον 19ο αιώνα. Έως τις αρχές του 20ου αιώνα συναποτελούσαν το μισό και πάνω του πληθυσμού της ιστορικής πόλης.
Αρκετοί Χριστιανοί και μη Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη γνώριζαν και μιλούσαν την Ισπανοεβραϊκή ή Λαντίνο γλώσσα των Σεφαρδιτών. Οι μεταξύ τους κοινωνικές τους σχέσεις είχαν αναπτυχθεί σε υψηλό επίπεδο συμβίωσης σεβόμενοι ο ένας του άλλου, τα ιδιαίτερα ήθη και έθιμα της κάθε κοινότητας. Ενίοτε δημιουργήθηκαν και διαφωνίες, εκεί όπου θα υπήρχε ο μυστικισμός και οι κρυφές τελετουργίες. Γενικά η πόλη έκλεινε τις εργασίες της ως αργία, για το εβραϊκό Σάββατο. Οι περιηγητές και οι ταξιδιώτες που θα περνούσαν απ’ το λιμάνι της ιστορικής πόλης, για εκείνη την εποχή θα έλεγαν με χιούμορ, ότι η Θεσσαλονίκη ήταν η μοναδική τότε πόλη στην οποία οι εργάσιμες ημέρες θα ήταν στην ουσία μόνο «τέσσερις» και κατόπιν θα ακολουθούσαν οι «τρεις ημέρες της αργίας», η Παρασκευή για τους Μουσουλμάνους, το Σάββατο για τους Εβραίους και η Κυριακή για τους Χριστιανούς. Σε ένα κλίμα αμοιβαίας κατανόησης και αλληλοπεριχώρησης.
Το έτος 1912 οι Οθωμανοί θα εκδιωχθούν απ’ τη Θεσσαλονίκη και οι Έλληνες στρατιώτες θα μπουν στη πόλη κατά τις τελευταίες ημέρες του Πρώτου Βαλκανικού Πολέμου. Το διοικητικό καθεστώς της Θεσσαλονίκης δεν είχε διευκρινιστεί απ’ τη Βαλκανική Συμμαχία πριν απ’ το πόλεμο. Υπήρξαν ισχυρισμοί απ’ την εβραϊκή κοινότητα ότι η βουλγαρική κυριαρχία στη πόλη της Θεσσαλονίκης θα τη κρατούσε σε ισχυρή θέση μέσα στο διεθνές εμπόριο. Τελικά όμως η ελληνική κυβέρνηση με αρχηγό τον Ελευθέριο Βενιζέλο έλαβε την υποστήριξη της εβραϊκής κοινότητας και έγινε αποδεκτή η Δήλωση Μπάλφουρ. Σιγά σιγά η Θεσσαλονίκη ενσωματώθηκε στο Ελληνικό Κράτος και ο Αρχιραββίνος της Θεσσαλονίκης εξέφρασε τελικά την ικανοποίησή του απ’ το πνεύμα της δικαιοσύνης και της ευμένειας του Βενιζέλου και των Ελληνικών Αρχών.
Δεν θα αργήσει να έλθει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και το ειδεχθές Ολοκαύτωμα. Αρκετοί Έλληνες Εβραίοι θα υπηρετήσουν ως στρατιώτες, όπως και ο Δ. Αλχανάτης στο μέτωπο, στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η Ελλάδα κυριεύθηκε απ’ τη Ναζιστική Γερμανία και τελικά βρέθηκε υπό την κατοχή, απ’ τις δυνάμεις τού Άξονα. Περίπου 12.898 Έλληνες Εβραίοι όπως έχει υποστηριχθεί, πολέμησαν τότε μαζί με τον ελληνικό στρατό κατά του Ναζισμού και Φασισμού. Αρκετά γνωστός έγινε ο ελληνοεβραίος συνταγματάρχης Μαρδοχάι Φριζής, που με επιτυχία αντιμετώπισε τους Ιταλούς, αλλά αργότερα σκοτώθηκε, απ’ τα πυρά της ιταλικής αεροπορίας.
Μεγάλο ποσοστό Ελλήνων Εβραίων, απ’ τις περιοχές με γερμανική και βουλγαρική κυριαρχία θα δολοφονηθούν παρά τις μεγάλες προσπάθειες για να απελευθερωθούν με ενέργειες μέσω της διοίκησης της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Μάλιστα αρκετοί Έλληνες Χριστιανοί κατάφεραν σε αρκετούς Έλληνες Εβραίους να τους παράσχουν καταφύγιο και να τους σώσουν απ’ τα δεσμά εκ του Φασισμού και Ναζισμού. Άλλοι κατάφεραν να κρυφτούν ως δήθεν μέλη σε οικογένειες Ελλήνων Χριστιανών και να πάρουν Χριστιανικά ονόματα για να σωθούν.
Ο Πληθυσμός της Θεσσαλονίκης σύμφωνα με τις πηγές για το έτος 1842 κάνει λόγο για συνολικό 70.000 πληθυσμό και απ’ αυτούς οι 36.000 είναι Έλληνες Εβραίοι. Το 1870 ο συνολικός πληθυσμός είναι 90.000 κι απ’ αυτούς οι 50.000 είναι Έλληνες Εβραίοι. Το 1882/84 ο συνολικός πληθυσμός είναι 85.000 και απ’ αυτούς οι 48.000 Έλληνες Εβραίοι. Το 1902 ο συνολικός πληθυσμός 126.000, απ’ αυτούς οι 62.000 Έλληνες Εβραίοι. Το 1913 ο συνολικός πληθυσμός 157.889 και απ’ αυτούς οι 61.439 Έλληνες Εβραίοι. Το 1943 ζούσαν στην Θεσσαλονίκη 53.000 Έλληνες Εβραίοι. Το 2000 ο συνολικός πληθυσμός είναι 363.987 και απ’ αυτούς περίπου μόνο 1000 είναι Έλληνες Εβραίοι.
Οι Ναζί κατακτητές της Ελλάδας εκδίδουν δίχως δισταγμό την αυστηρή εντολή να συγκεντρωθούν οι Έλληνες Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στη πλατεία Ελευθερίας. Είναι επίσημη γερμανική διαταγή, ώστε να τους καταγράψουν όλους. Οι Φασίστες Ναζί και κάποιοι συνεργάτες τους προδότες προέβησαν σε βασανιστήρια και σε εξευτελισμό των Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Το φοβερό σκηνικό διαγράφεται απ’ τον εκτοπισμό των Ελλήνων Εβραίων και στη πόλη των Ιωαννίνων στις 25 Μαρτίου του έτους 1944. Όλοι σχεδόν οι Έλληνες Εβραίοι θα εξοντωθούν όταν θα οδηγηθούν στο στρατόπεδο Άουσβιτς-Μπιρκενάου.
Κατά τις 11.7.1942 οι Ναζί Γερμανοί οδηγούμενοι απ’ τον Αλόις Μπρούνερ θα αιχμαλωτίσουν τους Έλληνες Εβραίους της Θεσσαλονίκης, ώστε να τους στείλουν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης συγκέντρωσε το ποσόν των 2,5 δισεκατομμυρίων δραχμών για να αφεθούν ελεύθεροι, αλλά δυστυχώς το μόνο που κατάφεραν ήταν να καθυστερήσουν τους Ναζί έως και τον επόμενο Μάρτιο του 1943. Σχεδόν όλα τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης δηλ. τότε 46.091 άνθρωποι, θα σταλούν αλύπητα στο Άουσβιτς. Αρκετοί θα σωθούν αφού τους έκρυψαν οι φίλοι τους Έλληνες της Θεσσαλονίκης.
Περίπου 1950 άνθρωποι θα επιστρέψουν για να δουν τις πάνω από εξήντα συναγωγές κατεστραμμένες και το νεκροταφείο τους συλημένο, ενώ τα σχολεία ήταν ερειπωμένα. Κάποιοι επιζώντες θα μεταναστεύσουν στο επανιδρυόμενο τότε Κράτος του Ισραήλ και άλλοι για την Αμερική. Σήμερα η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης έχει περίπου 1000 μέλη και 4 συναγωγές. Τα τελευταία χρόνια κάνουν αγορές κατοικιών στη Θεσσαλονίκη και νέοι εβραϊκής καταγωγής. Είναι αξιοσημείωτο ότι κάποιοι απ’ τους ορθόδοξους θρησκευτικούς ηγέτες της Ελλάδας αντιστάθηκαν με διπλωματία στις βίαιες και απάνθρωπες εκτοπίσεις των Ελλήνων Εβραίων για τα φοβερά στρατόπεδα των Ναζί.
Ένας απ’ αυτούς ήταν και ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης ονόματι Γεννάδιος, ο οποίος επανειλημμένα προσπάθησε να παρεμποδίσει την εκτόπιση των Ελλήνων Εβραίων με δυναμικές πρωτοβουλίες του, κατά της βίαιης και απάνθρωπης συμπεριφοράς των Γερμανών Φασιστών. Ο Μητροπολίτης Γεννάδιος προσπάθησε να διασώσει όσους περισσότερους Έλληνες Εβραίους μπόρεσε, μαζί τους και εκχριστιανισθέντες Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Εξέδωσε και πλαστές βεβαιώσεις της δήθεν βάπτισης αρκετών Ελλήνων Εβραίων. Επίσης η Επιστολή με τη γραπτή Διαμαρτυρία απ’ τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Δαμασκηνό και τα 27 ηγετικά μέλη των πολιτιστικών, ακαδημαϊκών και επαγγελματικών οργανώσεων υπέρ των Ελλήνων Εβραίων από τις 23 Μαρτίου 1943, βοήθησε να διασωθούν αρκετοί Έλληνες Εβραίοι.
Αυτή η Επιστολή ήταν γραμμένη με γλώσσα αυστηρή, που υπερτόνιζε τους καλούς δεσμούς μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων, ονομάζοντάς τους όλους ως «Έλληνες», δίχως ρατσιστική, γλωσσική ή θρησκευτική διάκριση. Το κείμενο αυτής της Επιστολής είναι ίσως το μοναδικό κείμενο σε ολόκληρη την υπό ναζιστική κατοχή Ευρώπη, ως προς το χαρακτήρα του, το περιεχόμενό του και το σκοπό του, για την υπεράσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, με το σεβασμό στην προσωπικότητα. Επίσης ο Γενικός Πρόξενος της Ιταλίας Guelfo Zamboni, έδωσε πλαστά πιστοποιητικά ιθαγένειας σε περίπου 300 Έλληνες Εβραίους της Θεσσαλονίκης, ώστε να καταφύγουν στην ιταλική ζώνη κατοχής στην πόλη της Αθήνας.
Όπως και σε άλλες Χώρες έτσι και στην Ελλάδα εκείνη την σκοτεινή χρονική περίοδο διαδόθηκε ο εφησυχασμός των φασιστικών κατοχικών αρχών του έτους 1940 με μια ψευδαίσθηση για τη δήθεν ασφάλεια των Ελλήνων Εβραίων. Στην Θεσσαλονίκη μία κοινότητα με μεγάλο εβραϊκό στοιχείο έδειξε τότε παθητικά αδιάφορη στάση για την σχεδιασμένη εφαρμογή της Τελικής Λύσης. Το ενδεχόμενο της εκτόπισης και η κατοπινή γενοκτονία στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, αντιμετωπίστηκε με κάποια δυσπιστία από κάποια ηγετικά μέλη Έλληνες Εβραίους. Μετά το 1943 και την κατάρρευση του ιταλικού φασισμού, η Κέρκυρα πέρασε στον έλεγχο της Γερμανίας των Ναζί και ο τότε δήμαρχος θα συνεργαστεί για τη διακυβέρνηση με τις ναζιστικές κατοχικές αρχές και θα βοηθήσει στην εφαρμογή κάποιων αντισημιτικών νόμων.
Με στόχο τον αντιπερισπασμό για την απόβαση στη Νορμανδία, κατά τις αρχές του Ιουνίου 1944, οι Σύμμαχοι βομβάρδιζαν συνεχώς τη νήσο Κέρκυρα και τότε η Γκεστάπο θα αιχμαλωτίσει τους Έλληνες Εβραίους της πόλης με διαταγή προσωρινής κράτησης στο Παλαιό Φρούριο. Κατόπιν στις 10 Ιουνίου 1944 τους επιβίβασε για το φοβερό Άουσβιτς, απ’ όπου ελάχιστοι θα σωθούν. Περίπου 200 Έλληνες Εβραίοι απ’ τους 2000 του νησιού, κατάφεραν και γλύτωσαν την αιχμαλωσία, αφού βρήκαν καταφύγιο από Έλληνες Χριστιανούς γείτονές τους και κρύφτηκαν. Μέχρι και σήμερα μία απ’ τις παλιές συνοικίες της πόλης ονομάζεται Εβραϊκή Συνοικία, ως αναγνώριση της καλής γειτονίας στην πόλη της Κέρκυρας. Η Συναγωγή αυτής της Συνοικίας παραμένει ενεργός και λειτουργεί με περίπου 65 μέλη.
Είναι πολύ σημαντικό να αναφέρουμε ότι 275 Έλληνες Εβραίοι της νήσου Ζακύνθου , επέζησαν θαυμαστά για να μην οδηγηθούν στο φοβερό Ολοκαύτωμα. Όταν οι ναζιστικές γερμανικές αρχές κατοχής διέταξαν γραπτά το Δήμαρχο της πόλης της Ζακύνθου να τους παραδώσει ένα κατάλογο με τα ονόματα των Ελλήνων Εβραίων του νησιού, με θάρρος ο τότε Μητροπολίτης Χρυσόστομος θα επιστρέψει αυτή τη στρατιωτική διαταγή στους Ναζί Γερμανούς, γράφοντας μόνο τα δύο ονόματα, δηλαδή το δικό του όνομα και το όνομα του δημάρχου, κι έτσι θα διασωθούν σχεδόν όλοι. Ο πληθυσμός της νήσου Ζακύνθου χορήγησε καταφύγιο και φροντίδα σε κάθε μέλος της ελληνικής εβραϊκής κοινότητας.
Δέκα χρόνια αρκετά αργότερα, περί το 1953, όταν το νησί της Ζακύνθου υπέστη καταστροφές απ’ τους σεισμούς, η πρώτη χορηγία της βοήθειας θα φτάσει απ’ το νεοσύστατο κράτος του Ισραήλ, συνοδευόμενη απ’ το εξής συγκινητικό μήνυμα: «Οι Εβραίοι της Ζακύνθου δεν λησμόνησαν ποτέ το Δήμαρχο και τον αγαπητό τους Επίσκοπο, καθώς και όσα έκαναν για εμάς». Η Ελληνική Κυβέρνηση, μέσω του Υφυπουργού Εσωτερικών στις 21.11.2003 ανακήρυξε την 27η Ιανουαρίου ως «Ημέρα μνήμης των Ελλήνων Εβραίων μαρτύρων και ηρώων του Ολοκαυτώματος», διατυπώνοντας την επιθυμία για συνεργασία όλων των πολιτών, ανεξαρτήτως καταγωγής, για την καταπολέμηση του αντισημιτισμού στην Ελλάδα.
Το έτος 2010 η πόλη της Αθήνας έγινε η τελευταία πρωτεύουσα της Ευρώπης που απέκτησε μνημείο Ολοκαυτώματος, προς τιμήν των περίπου 60.000 Ελλήνων Εβραίων θυμάτων. Απ’ τον Ιανουάριο του έτους 2018 θεμελιώθηκε στη πόλη της Θεσσαλονίκης το Μουσείο του Ολοκαυτώματος. Μάλιστα έγινε μέριμνα για έκδοση της ελληνικής ιθαγένειας σε Εβραίους Ελληνικής καταγωγής που δεν ζουν στην Ελλάδα. Η Ελληνική Κυβέρνηση αποφάσισε την απόδοση της ελληνικής ιθαγένειας σε όλους όσους επέζησαν εκ του Ολοκαυτώματος και που τότε έχασαν την ελληνική τους ιθαγένεια όταν εγκατέλειψαν τη χώρα.
Όσοι Έλληνες Εβραίοι γεννήθηκαν εκτός Ελλάδας αλλά ο ένας ή και οι δύο γονείς τους ήταν από την Ελλάδα, ή όσοι έχουν έναν ή περισσότερους παππούδες ή γιαγιάδες απ’ την Ελλάδα, έχουν το δικαίωμα να καταθέσουν αίτηση για την απόδοση της ελληνικής ιθαγένειας, δεδομένου ότι ιστορικά έχουν προγόνους που γεννήθηκαν στην Ελλάδα. Ορίστηκε ότι κατά τη διάρκεια της διαδικασίας της απόδοσης της ελληνικής ιθαγένειας, δεν χρειάζεται η απόδειξη της θρησκείας των προγόνων τους. Το Ελληνικό Κράτος επίσημα αναγνωρίζει την κοινή ιστορική πορεία μέσω των αιώνων των Ελλήνων Εβραίων και υπερασπίζεται όλα τα νόμιμα δικαιώματά τους και για την ισότητα, καταδικάζοντας κάθε μορφή βίας, γενοκτονίας και εξευτελισμού της ανθρώπινης προσωπικότητας, αναγνωρίζοντας τις αξίες τα ιδανικά και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, όπως αυτά τα προσδιορίζει το ελληνικό σύνταγμα και οι νόμοι του κράτους.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Αβδελά, Έφη· Βαρών – Βασάρ, Οντέτ, επιμ. (1995). Οι Εβραίοι στον ελληνικό χώρο: Ζητήματα ιστορίας στη μακρά διάρκεια. Πρακτικά του Α’ Συμπόσιου Ιστορίας της Εταιρείας Μελέτης Εβραϊκού Ελληνισμού: Θεσσαλονίκη, 23-24 Νοεμβρίου 1991. Αθήνα: Γαβριηλίδης.
Armstrong K., The Great Transformation: The Beginning of our Religious Traditions, New York 2006, Knopf, pp 350.
Argenti, Philip P., The religious minorities of Chios: Jews and Roman Catholics. Cambridge: Cambridge University Press 1970.
Bowman, Steven, «Jews». Minorities in Greece: Aspects of a Plural Society. London 2001: Hurst & Co., pp 64–80. Istog: Bowman, Steven, Jewish Resistance in Wartime Greece. London 2006: Vallentine Mitchell. Του ιδίου: Bowman, Steven, Η αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα. Μετάφραση: Ισαάκ Μπενμαγιόρ. Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος., 2012. Istog, Bowman, Steven, The Agony of Greek Jews, 1940–1945. Stanford Studies in Jewish History and Culture. Stanford, CA: Stanford University Press, 2009. Istog: St. Bowman, The Agony of Greek Jews 1940-1945, Stanford University Press, California 2009.
Chantraine, Pierre, Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Supplément par A. Blanc, Ch. de Lamberterie, J.-L. Perpillou (β΄ έκδοση). Paris 1999, Klincksieck, pp 475.
Dalven R., The Jews of Ioannina, Cadmus Press, 1989.
Encyclopedic Dictionary of Judaism, Éditions du Cerf, Paris, 1993, article Sabbataï Tsevi Gilles Veinstein, Salonique 1850–1918, la “ville des Juifs” et le réveil des Balkans, pp. 58–62.
Ελληνικός Νόμος 3218, ΦΕΚ Α/12/27-1-2004
Εκδηλώσεις Αντισημιτισμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση, 2002-2003 Ελλάδα, European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia (EUMC).
Glenny M., The Balkans: nationalism, war and the great powers 1804-1999. New York: Viking Penguin, pp 236
Ευθυμίου, Μαρία, Εβραίοι και Χριστιανοί στα τουρκοκρατούμενα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου: οι δύσκολες πλευρές μιας γόνιμης συνύπαρξης. Αθήνα: Τροχαλία, 1992.
Jean Carasso, Salonique: La Jérusalem des Balkans. Paris 2006.
Καράμπαμπας Αναστάσιος, Στα ίχνη των Εβραίων της Ελλάδας, Αθήνα: Ψυχογιός 2022.
Καρρέρ Φ., Ιουδαϊσμός και Χριστιανισμός και τα εν Ζακύνθω συμβάντα κατά την Μεγάλην Παρασκευήν, 1891.
Κωνσταντίνη Μωυσή, «Στο φως τα μυστικά των ναζί», πρόεδρου του ΚΙΣ, Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου, Αγγελιοφόρος, 28 Οκτωβρίου 2007.
Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος. Η ιστορία τής Κέρκυρας.
Μόλχο Ρένα, The Jerusalem of the Balkans: Salonica 1856-1919 (στο Wayback Machine). Της ιδίας, Μόλχο, Ρένα, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1856-1919: Μια ιδιαίτερη κοινότητα. Θεμέλιο 2001.
Λαμπροπούλου, Άννα· Τσικνάκης, Κώστας, επιμ. (2008). Η εβραϊκή παρουσία στον ελλαδικό χώρο (4ος – 19ος αι.). Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Ε.Ι.Ε.) / Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών.
Mουσείο Ολοκαυτώματος, μνημείο στην Ιστορία – Εφημερίδα των Συντακτών 31.01.2018.
Maltz, Judy (21 Μαρτίου 2014). «Greece Passes ‘Law of Return’ for Aged, Native-born Jews». (Ανακτήθηκε μέσω Haaretz).
Μελέτση, Κυριακή, Η παρουσία των Εβραίων στις ελληνικές πόλεις της Βʹ περιοδείας του Αποστόλου Παύλου κατά τους Ελληνιστικούς και πρώιμους Ρωμαϊκούς χρόνους: αρχαιολογική και ιστορική προσέγγιση: σχέση με το ελληνικό πολιτικό, πολιτιστικό και θρησκευτικό περιβάλλον. Αθήνα 2009: Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος.
Messinas, Elias, The Synagogues of Greece: A Study of Synagogues in Macedonia and Thrace. New York 2011: Bloch Publishing Company in association with Bowman & Cody Academic Publishing. Istog, Messinas, Elias. The Synagogues of Salonika and Veroia. Athens: Gavrielides Editions, 1997.
Μπενβενίστε, Ρίκα, επιμ. (1998). Οι Εβραίοι της Ελλάδας στην Κατοχή. Πρακτικά του Γ’ Συμποσίου Ιστορίας της Εταιρείας Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού (Θεσσαλονίκη, 8 Νοεμβρίου 1996). Θεσσαλονίκη: Βάνιας / Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού. Isti, Μπενβενίστε, Ρίκα, Αυτοί που επέζησαν. Αντίσταση, εκτόπιση, επιστροφή. Θεσσαλονικείς Εβραίοι στη δεκαετία του 1940. Αθήνα: Πόλις, 2014.
Nigdelis, Pantelis M., «Synagoge(n) und Gemeinde der Juden in Thessaloniki: Fragen aufgrund einer neuen judischen Grabinschrift der Kaiserzeit». Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 102: 297-306, 1994.
Neyrey, J.H., Give God the Glory: Ancient Prayer and Worship in Cultural Perspective. Wm. B. Eerdmans Publishing, 2007, pp 40.
Novina Το Βήμα, 11. Maja 2010, «Η Αθήνα απέκτησε Μνημείο Ολοκαυτώματος».
Obtaining A Greek Citizenship, Website of the US-American-Greek Lawyer Christos Kiosses.
Pierron, Bernard, Juifs et chrétiens de la Grèce moderne: Histoire des relations intercommunautaires de 1821 à 1945. Histoire et perspectives méditerranéennes. L’Harmattan, 2000. Istog, Pierron, Bernard, Αμιλήτου, Έφη· Τουλάτου, Δήμητρα, επιμ. Εβραίοι και Χριστιανοί στη νεότερη Ελλάδα: Ιστορία των διακοινοτικών σχέσεων από το 1821 ως το 1945. Μετάφραση: Γιώργος Σαρατσιώτης. Αθήνα: Πόλις, 2004.
Fleming, Katherine E., Greece–a Jewish History. Princeton: Princeton University Press, 2008. Isti, Fleming, Katherine E., Ιστορία των Ελλήνων Εβραίων. Μετάφραση: Νίκος Γάσπαρης. Αθήνα: Οδυσσέας 2009.
Ριτζαλέος Βασίλης, Οι εβραϊκές κοινότητες στην Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη, 2006.
Samuel Usque, The Foundation for the Advancement of Sephardic Studies and Culture, p. 1 «Manumission: stèle de marbre bleuté, brisée en haut – Oropos – 300-250 av. JC».
Stein L., The Balfour Declaration (New York 1988).
Study on the conditions of coexistence between Christians and Jews in Thessaloniki, during the 20th century. Aristotelov Univerzitet Solun – Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2016.
Τερζής Σωτήριος, Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος Αλεξιάδης και οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, 1912-1951. Σπουδή στις προϋποθέσεις συνύπαρξης Χριστιανών και Εβραίων στη Θεσσαλονίκη, κατά τον 20ο αιώνα Metropolitan of Thessaloniki Gennadios Alexiadis and the Jews of Thessaloniki, 1912-1951.
Χρυσοχοΐδης Ηλίας, «Aπό τη Σαλονίκη στη Θεσσαλονίκη: η άγνωστη μαρτυρία του Ζακ Αµπραβανέλ», Novina: Το ΒΗΜΑ, 31. Oktobar 2021, 46-47 (Νέες Εποχές, pp 6-7).
Novina: ATINA (Εφημερίς ΑΘΗΝΑΙ), 3. Januara 1913, pp. 5, (στήλη δεξιά).
Casopis: Χρονικά, τεύχ. 201, τόμ. 29, “Αφιέρωμα Ολοκαύτωμα”: Οι Ισραηλιτικές κοινότητες στην Ελλάδα, και η καταστροφή τους (pdf). Vidi: Το Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδας, Το Εβραϊκό Νεκροταφείο στη Θεσσαλονίκη.
Katalog 13.000 Σεφαρδιτών θυμάτων τού Ολοκαυτώματος: Foundation for the Advancement of Sephardic Studies and Culture.
Nuvola apps kaboodle.png Διωγμός των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ).
Προσωπογραφίες παρελθόντος μας: Οι σεφαραδίτικες κοινότητες στην Ελλάδα και το Ολοκαύτωμα. Εβραϊκό Μουσείο Ρόδου.
Το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα, 1941-1944- Μέρος 1 (Balkanalysis.com)
Το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα, 1941-1944- Μέρος 2 (Balkanalysis.com)
Το Ολοκαύτωμα στην Κέρκυρα Διαδικτυακή έκθεση του United States Holocaust Memorial Museum
Αρχείο φωτογραφιών τού Μουσείου. Εγκυκλοπαίδεια Ολοκαυτώματος του Μουσείου του Ολοκαυτώματος.
Περιοδικό: «Νουμάς», Τόμ. 3, Αρ. 166 (1905), σ. 10, 11: «Οι Εβραίοι της Λακεδαιμονίας και του Μυστρά» (pdf).
Περιοδικό: «Μη Χάνεσαι», Τόμ. 4, Αρ. 520 (1883), σ. 4-6: «Οι Εβραίοι εν Θεσσαλονίκη» (pdf).
Περιοδικό: «Η Ευτέρπη», Τόμ. 3, Αρ. 66 (1850), «Οι Ιουδαίοι εις Αγγλίαν κατά τον Μεσαίωνα» (pdf).
Ημερολόγιον: Σκόκου, Τόμ. 7, Αρ. 0 (1892), σ. 307-319: «Οι Εβραίοι και η περί αυτών πρόληψις εν τη ελληνική ποιήσει» (pdf).
——————-
Περίληψη:
Η παρουσία των Εβραίων στην Ελλάδα κάνει την εμφάνισή της από πολύ παλιά. Ως Έλληνας Εβραίος θεωρείται ο κάθε Έλληνας πολίτης που ανήκει στην Ιουδαϊκή Θρησκεία και έχει την εβραϊκή καταγωγή, συγκεκριμένα μάλιστα ότι κατοικεί ή έχει προέλευση από κάποια περιοχή του Κράτους της σημερινής Ελλάδας. Η πόλη της Θεσσαλονίκης δέχθηκε το μεγαλύτερο αριθμό Εβραίων μεταναστών, ονομάσθηκε: «Μητέρα του Ισραήλ». Οι Έλληνες Εβραίοι συνέβαλαν δημιουργικά σε αρκετούς τομείς της αναπτυσσόμενης ελληνικής κοινωνίας, όπως στο τομέα για τη μεταποίηση και το εμπόριο. Ο αριθμός τους θα μειωθεί σημαντικά μετά απ’ το έγκλημα της γενοκτονίας που επέφερε το ανόσιο Ολοκαύτωμα το 1944, απ’ τις φασιστικές στρατιωτικές δυνάμεις του Άξονα. Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης ονόματι Γεννάδιος, επανειλημμένα εξέδωσε και πλαστές βεβαιώσεις της δήθεν βάπτισης αρκετών Ελλήνων Εβραίων για να τους σώσει. Η Επιστολή-Διαμαρτυρία απ’ τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Δαμασκηνό και τα 27 ηγετικά μέλη των πολιτιστικών, ακαδημαϊκών και επαγγελματικών οργανώσεων υπέρ των Ελλήνων Εβραίων στις 23 Μαρτίου 1943, βοήθησε να σωθούν αρκετοί. Ο Μητροπολίτης Ζακύνθου Χρυσόστομος γράφει μόνο δύο ονόματα, το δικό του και του δημάρχου, ως Ελλήνων Εβραίων, έτσι θα διασωθούν σχεδόν όλοι οι Εβραίοι της Ζακύνθου. Η Ελληνική Κυβέρνηση αποφάσισε την απόδοση της ελληνικής ιθαγένειας σε όλους όσους επέζησαν εκ του Ολοκαυτώματος και που τότε έχασαν την ελληνική τους ιθαγένεια όταν εγκατέλειψαν τη χώρα. Όσοι είχαν ένα ή δύο γονείς απ’ την Ελλάδα, ή παππούδες ή γιαγιάδες απ’ την Ελλάδα, έχουν το δικαίωμα να καταθέσουν αίτηση για την απόδοση της ελληνικής ιθαγένειας, δεδομένου ότι ιστορικά έχουν προγόνους που γεννήθηκαν στην Ελλάδα. Το Ελληνικό Κράτος επίσημα αναγνωρίζει την κοινή ιστορική πορεία μέσω των αιώνων και υπερασπίζεται τα νόμιμα δικαιώματα καταδικάζοντας κάθε μορφή βίας, γενοκτονίας και εξευτελισμού της ανθρώπινης προσωπικότητας, σύμφωνα με το ελληνικό σύνταγμα και τους νόμους του κράτους.
Υπό του Ακαδημαϊκού & Καθηγητού Δρ. Αλέξιου Παναγόπουλου,
(Phd Δρ. Νομικών & Πολιτικών Επιστημών, Phd Δρ. Βιοηθικής,
Phd Δρ. Θεολογίας, Post Doc Δικαίου, Habil.,-Διπλωματούχου Υφηγητή,
Καθηγητή Νομικής Δ. Δικαίου Fpsp, & Ακαδημαϊκού MCA).
