Ο δηναιολογισμός (όρος προερχόμενος από το επίθετο «δηναιός», δηλαδή «παλιός, αρχαίος, μεγάλης ηλικίας», και το ρήμα «λέγω»), όπως έχω εισηγηθεί σε προηγούμενο άρθρο, είναι μία λέξη (δηλαδή ένας όρος) ή μία φράση ή πρόταση (δηλαδή μία συντεταγμένη ακολουθία λέξεων) που είτε γραμματικά είτε συντακτικά είτε εννοιολογικά ανήκει σε κάποια αρχαιότερη μορφή της γλώσσας μας και που τώρα επανεμφανίζεται και προτείνεται στην γλωσσική κοινότητά μας με σκοπό να ελεγχθεί, να δοκιμασθεί, να αξιολογηθεί και τελικά είτε να αποτελέσει τμήμα του ενεργού λεξιλογίου ή φρασεολογίου μας, είτε να απορριφθεί.
Παράδειγμα:
«Δεν μπορώ να δικαιολογήσω όσους περαστικούς μπήκαν στο αφύλακτο κατάστημα και οὐ γὰρ ὑπ᾽ ἀνάγκης ἀλλ᾽ ἑκόντες άρπαξαν οτιδήποτε βρέθηκε μπροστά τους». Η φράση «οὐ γὰρ ὑπ᾽ ἀνάγκης ἀλλ᾽ ἑκόντες» είναι ένας δηναιολογισμός. Σημαίνει «όχι επειδή τους πίεζε κάποια ανάγκη, αλλά με δική τους θέληση».
Οι δηναιολογισμοί έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό με τους αρχαϊσμούς: προέρχονται από αρχαιότερες μορφές της γλώσσας μας. Διαφέρουν, όμως, από τους αρχαϊσμούς, επειδή οι δηναιολογισμοί προτείνονται τώρα στην γλωσσική κοινότητα, ενώ οι αρχαϊσμοί αποτελούν ήδη αποδεκτά στοιχεία της σύγχρονης γλώσσας. Έχουν, επίσης, ένα κοινό χαρακτηριστικό με τους νεολογισμούς: εμφανίζονται για πρώτη φορά στην σύγχρονη γλώσσα. Διαφέρουν, ωστόσο, από τους νεολογισμούς, επειδή οι δηναιολογισμοί δεν δημιουργούνται τώρα, προϋπήρξαν, ενώ οι νεολογισμοί δημιουργούνται για πρώτη φορά.
Οι δηναιολογισμοί χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τους λεκτικούς (απλές λέξεις) και τους φραστικούς (ολόκληρες φράσεις ή προτάσεις). Οι λεκτικοί αντιστοιχούν σε κάποιο από τα μέρη του λόγου της σύγχρονης γραμματικής (ουσιαστικά, επίθετα, ρήματα, επιρρήματα κ.τ.λ.). Οι φραστικοί αντιστοιχούν είτε σε κάποιο από τα μέρη του λόγου της σύγχρονης γραμματικής (όταν είναι φράσεις), είτε σε κάποιο από τα διάφορα είδη προτάσεων (κύριες ή δευτερεύουσες) της σύγχρονης σύνταξης (όταν είναι προτάσεις).
Παραδείγματα:
«Τον χτυπούσε ἀλήκτως και αναγκαστήκαμε να τους χωρίσουμε εμείς». Η λέξη «ἀλήκτως» είναι επίρρημα και σημαίνει «δίχως λήξη, δίχως σταματημό». Πρόκειται για έναν λεκτικό επιρρηματικό δηναιολογισμό που δηλώνει τον τρόπο (τροπικό επίρρημα).
«Θαυμάζω την στερεμνίαν τού χαρακτήρα της». Η λέξη «στερεμνίαν» (θηλυκού γένους ουσιαστικό σε αιτιατική πτώση ενικού αριθμού) σημαίνει «σταθερότητα, στερεότητα». Πρόκειται γιά έναν λεκτικό ουσιαστικό δηναιολογισμό (αντικείμενο του ρήματος «θαυμάζω»).
«Να τον συμβουλεύεις, δεν λέω όχι, αλλά μὴ πολλάκις μηδὲ χωρὶς ἀνάγκης». Η φράση «μὴ πολλάκις μηδὲ χωρὶς ἀνάγκης» σημαίνει «ούτε πολλές φορές ούτε χωρίς να υπάρχει ανάγκη». Πρόκειται για έναν φραστικό επιρρηματικό δηναιολογισμό που δηλώνει ταυτόχρονα και την ποσότητα και την αιτία (σαν να ήταν ένα ποσοτικό και ένα αιτιολογικό επίρρημα μαζί).
«Είπε ότι δεν θα δεχθεί να αναλάβει καθήκοντα διευθυντή χρησιμοποιώντας πλάγια μέσα και θα προτιμήσει να μείνει χωρίς δουλειά κἂν ἀπηνέστερον δοκῇ». Η φράση (πρόταση) «κἂν ἀπηνέστερον δοκῇ» σημαίνει «ακόμη και αν φαίνεται σκληρότερο, ακόμη και αν φαίνεται δυσκολότερο». Πρόκειται για φραστικό ρηματικό δηναιολογισμό που έχει θέση δευτερεύουσας εναντιωματικής πρότασης.
«Αφού παραδέχθηκε το λάθος του και ζήτησε συγγνώμη, ἦρται ἡ βλάβη». Η φράση (πρόταση) «ἦρται ἡ βλάβη» σημαίνει «έχει επιδιορθωθεί η βλάβη» ή, μεταφορικά, «περασμένα, ξεχασμένα». Πρόκειται για φραστικό ρηματικό δηναιολογισμό που έχει θέση κύριας πρότασης.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το είδος των φραστικών ρηματικών παροιμιακών δηναιολογισμών. Πρόκειται για προτάσεις που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως παροιμίες, είτε ήταν είτε δεν ήταν παροιμίες στην εποχή τους.
Παράδειγμα:
«Φέρει ὧν ἐστι φορός»: φέρει εκείνα των οποίων είναι φορέας, προσκομίζει όσα μεταφέρει, μεταφέρει εκείνα των οποίων είναι μεταφορέας, γεννά όσα εγκυμονεί, βγάζει έξω όσα έχει μέσα του.
Οι δηναιολογισμοί είναι γέφυρες που, όταν παραμένουν ευσταθείς, συνδέουν μεταξύ τους τις διάφορες μορφές της γλώσσας μας και την καθιστούν μία από τις εκφραστικά πλουσιότερες και ισχυρότερες γλώσσες του πλανήτη. Είναι και ποταμοί που, όταν δεν τους εμποδίζουμε με παράνομες παρεμβάσεις, συρρέουν στην γλωσσική θάλασσά μας και την αναζωογονούν, αναδεικνύοντάς την ως το πληρέστερο και ασφαλέστερο μέσο διανοητικής πλεύσης.
Διαβάστε επίσης :
Νεολογισμός – Αρχαϊσμός – Δηναιολογισμός – Του Αθανασίου Τσακνάκη
