Νεολογισμός ονομάζεται μία λέξη ή μία φράση που έχει δημιουργηθεί πρόσφατα από κάποιον χρήστη ή κάποιους χρήστες μίας γλώσσας και που προτείνεται στην γλωσσική κοινότητά τους με σκοπό να καταστεί στοιχείο του ενεργού λεξιλογίου ή φρασεολογίου της.
Παράδειγμα: «Η κινητομανία είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχής μας». Πριν από λίγα χρόνια η λέξη «κινητομανία» ήταν ένας νεολογισμός. Προτάθηκε τότε στην γλωσσική κοινότητα και, όπως φαίνεται, σήμερα αποτελεί πλέον έναν αποδεκτό όρο του ελληνικού λεξιλογίου.
Αρχαϊσμός ονομάζεται μία λέξη ή μία φράση που τουλάχιστον γραμματικά ή συντακτικά ανήκει σε αρχαιότερη μορφή μίας σύγχρονης γλώσσας και που χρησιμοποιείται από την σύγχρονη γλωσσική κοινότητα ως τμήμα του ενεργού λεξιλογίου ή φρασεολογίου της.
Παράδειγμα: «Θα πληρώσουμε τοις μετρητοίς επειδή εδώ δεν μας κάνουν πίστωση». Η φράση «τοις μετρητοίς» σημαίνει «μέσω μετρητών χρημάτων». Πρόκειται για δοτική πτώση και, όπως είναι γνωστό, η δοτική δεν χρησιμοποιείται κατά την σύγχρονη κλίση των ελληνικών λέξεων. Αναλόγως προς τον χρήστη της γλώσσας, οι αρχαϊσμοί άλλοτε προσαρμόζονται στην σύγχρονη ορθογραφία, άλλοτε όχι. Κάποιοι θα έγραφαν «τοῖς μετρητοῖς».
Δηναιολογισμός (από το «δηναιός», δηλαδή «παλιός, αρχαίος, μεγάλης ηλικίας», και το «λέγω») προτείνω να ονομασθεί μία λέξη ή μία φράση που τουλάχιστον γραμματικά ή συντακτικά ανήκει σε κάποια αρχαιότερη μορφή της γλώσσας μας και που τώρα προτείνεται στην γλωσσική κοινότητά μας με σκοπό να δοκιμασθεί, να κριθεί και να αποτελέσει τμήμα του ενεργού λεξιλογίου ή φρασεολογίου μας, εάν, βέβαια, δεν απορριφθεί. Ο δηναιολογισμός, λοιπόν, είναι αφενός μία μορφή αρχαϊσμού, που όμως δεν έχει καταστεί ακόμη αποδεκτός από την σύγχρονη γλώσσα, και αφετέρου μία μορφή νεολογισμού, που όμως δεν έχει δημιουργηθεί πρόσφατα.
Παράδειγμα: «Ισχυρίζονται ότι ανέστησαν κάποια μεγάλη δημοκρατική παράταξη, ότι έφθασε η ώρα να ξανασώσουν τον τόπο, ότι τώρα υπάρχει ελπίδα καὶ ἄλλα ἄττα ληροῦσι παραπλήσια». Η φράση «καὶ ἄλλα ἄττα ληροῦσι παραπλήσια», που σημαίνει «και κάποια άλλα, παραπλήσια, λένε παραληρώντας» είναι ένας δηναιολογισμός που προτείνεται στην γλωσσική κοινότητά μας.
Στην συνέχεια παρατίθενται ορισμένοι από τους σημαντικούς λόγους για τους οποίους πολλοί χρήστες της σύγχρονης γλώσσας μας επιλέγουν αρχαϊσμούς και δηναιολογισμούς κατά την γραπτή ή προφορική έκφρασή τους:
1. Για να αναδείξουν την εκφραστική ακρίβεια των παλαιότερων μορφών της γλώσσας μας.
2. Για να τονίσουν το ενιαίο και αδιάσπαστο της ελληνικής γλώσσας.
3. Για να εκφραστούν με μεγαλύτερη συντομία.
4. Για να εκφραστούν συμβολικά ή συνθηματικά.
5. Για να διατηρήσουν το μέτρο ή την ομοιοκαταληξία στον λόγο τους.
6. Για να τονίσουν και την ιστορική διάσταση των λεγομένων τους.
7. Για να παραπέμψουν έμμεσα σε κάποιον παλαιότερο συγγραφέα ή σε κάποιο παλαιότερο σύγγραμμα.
8. Για να εκφραστούν με λογοπαίγνια ή υπονοούμενα.
9. Για να χαριτολογήσουν ή να προκαλέσουν ευθυμία.
Οι νεολογισμοί, οι αρχαϊσμοί και οι δηναιολογισμοί, είτε μας αρέσουν είτε όχι, αποδεικνύουν αναντίρρητα την ασύγκριτη ικανότητα της γλώσσας μας να διατυπώνει με ακρίβεια τα πάντα. Την καθιστούν, λοιπόν, μία κατ’ εξοχήν καρποφόρο και δημιουργική γλώσσα, με ανεξάντλητες λεξιπλαστικές και εκφραστικές δυνατότητες, έτοιμη – εδώ και πολλούς αιώνες – να εξυπηρετήσει αποτελεσματικά την ανθρώπινη επικοινωνία.
